دیفای و استخر نقدینگی| فرهادمارکت
استخر نقدینگی دیفای یک قرارداد هوشمند یا همان اسمارت کانترکت تحت شبکه اتریوم است که به منظور حصول اطمینان از وجود نقدینگی برای توکن های موجود در یک صرافی غیرمتمرکز نسبت به مسدود کردن آن توکن ها اقدام میکند.
به کاربرانی که توکن های یک قرارداد هوشمند را تامین میکنند تامین کنندگان نقدینگی گفته میشود.
استخرهای نقدینگی به چه دلیل به وجود می آیند؟
این استخرها به عنوان یک روش نوآورانه و خودکار برای حل مشکل نقدینگی در صرافی های غیرمتمرکز ظهور و بروز یافتند. این روش جایگزین مدل سنتی دفتر سفارشات است که توسط صرافی آنلاین غیر متمرکز رمزارز مورد استفاده قرار میگرفت. روش مذکور به صورت مستقیم از بازارهای مالی شناخته شده تقلید شده است.
در این مدل، صرافی آنلاین به عنوان یک بازار عمل میکند که خریداران و فروشندگان در آنجا گرد هم می آیند و طبق عرضه و تقاضای نسبی دارایی ها بر سر قیمت توافق میکنند. اما این مدل برای ایجاد نقدینگی به وجود خریداران و فروشندگان کافی وابسته است. بنابراین به وجود یک بازارساز نیاز داریم تا همواره به این مطالبه پاسخ دهد و از استخرهای نقدینگی در دیفای چه هستند؟ طریق تامین نقدینگی لازم، قیمت ها را در یک حد عادلانه حفظ نماید.
نقش بازار ساز به دلیل خرید بیت کوین و یا فروش بیت کوین مهم میباشد. فرض کنید بازار ساز در نقطه ایی به عنوان خریدار بیت کوین در بازار بیت کوین تتر ظاهرا میشود و در جای دیگر به عنوان فروش بیت کوین نقش خود را ایفاد میکند. در هر دو نقش بازارساز به منظور کنترل بازار می بایست نقش خود را به بهترین شکل بازی نماید تا خریدارن بیت کوین و یا فروشندگان آن به فعالیت در بازار مشغول باشند.
عدم کارایی مدل اولیه این طرح در خصوص صرافی های غیرمتمرکز به اثبات رسیده است. هزینه گس اتریوم و سرعت کم آن برای تشکیل بلوک؛ باعث شده تا جذابیت چندانی برای بازارسازها نداشته باشد؛ بنابراین تلاش صرافی های دکس و یا صرافی آنلاین غیر متمرکز برای تقلید از مدل دفتر سفارش به نقدینگی اندکی منجر شد. در نتیجه، استخرهای نقدینگی به یک راهکار قابل اعتماد در امور مالی غیرمتمرکز تبدیل شدند که نقدینگی مستمر و خودکار را در اختیار پلتفرم های معاملات غیرمتمرکز قرار میدهند.
آموزش کار با استخرهای نقدینگی دیفای به چه صورت است؟
ساده ترین شکل یک استخر نقدینگی دیفای عبارتست از دو توکن که در یک قرارداد هوشمند قرار دارند و یک بخش ارزمعاملاتی دو طرفه مانند بازار بیت کوین - ریال را تشکیل میدهند.
به طور مثال، اتریوم - تتر (ETH-USDT) را در نظر بگیرید و برای اینکه محاسبات ساده تر شود فرض کنید که قیمت یک اتریوم برابر با هزار یو اس دی تی (تتر) است. تامین کنندگان نقدینگی مقدار برابری از اتریوم و تتر را به استخر اضافه میکنند. بنابراین کسی که یک اتر سپرده گذاری میکند با کسی که هزار تتر سپرده گذاری کرده است یکسان فرض میشود.
نقدینگی استخر به چه صورت تامین میشود؟
نقدینگی استخر به این معنی است که وقتی کسی قصد معامله اتریوم با تتر را داشته باشد، آن شخص بتواند بر مبنای منابع سپرده گذاری شده در صندوق معامله کند و نیازی به انتظار برای یافتن فرد مقابل جهت مطابقت معامله نباشد.
به تامین کنندگان نقدینگی، پاداش سپرده گذاری تعلق میگیرد. زمانی که شخصی سپرده گذاری میکند یک توکن جدید به وی داده میشود. این توکن نشانگر استیک است و توکن استخر نامیده میشود. توکن استخر مثال ما می تواند USDT-ETH نامگذاری شود.
هزینه معاملاتی افرادی که برای مبادله توکنها از استخر استفاده میکنند به طور خودکار در بین همه تامین کنندگان نقدینگی و بر اساس نسبت دارایی هر کدام از آنها از کل استیک تعیین و تقسیم میشود. بنابراین اگر هزینه معاملاتی استخر USDT-ETH سه دهم درصد باشد و یکی از تامین کنندگان نقدینگی ده درصد از استخر را تامین کرده باشد، آنگاه سهم وی از هزینه معاملات به میزان ده درصد از سه دهم درصد ارزش کل همه معاملات خواهد بود.
وقتی که یک کاربر قصد برداشت استیک خود از استخر نقدینگی را داشته باشد، بایستی توکن های استخر خود را بسوزاند، سپس میتواند استیک خود را برداشت کند.
استخرهای نقدینگی دیفای
چندین پلتفرم معاملاتی آنلاین وجود دارند که در سال 2020 به طور فزاینده ای محبوبیت پیدا کرده اند.
مثال فوق یک نمونه ساده از مدل Uniswap است. این مدل، بزرگترین صرافی غیرمتمرکز است که برخی از بزرگترین استخرهای نقدینگی را پیاده سازی و مدیریت میکند. در زمان نگارش این مطلب، حدود 250 میلیون دلار در استخر USDC-ETH وجود داشت. از دیگر استخرهای متداول و محبوب در مدل Uniswap میتوان به WBTC-ETH، DAI-ETH و ETH-USDT اشاره کرد.
CURVE FINANCE، Balancer و SushiSwap از جمله دیگر پلتفرم هایی هستند که استخرهای نقدینگی دیفای را مدیریت میکنند. بزرگترین استخرهای Curve، حالت چند توکنی دارند و بر استیبل کوینهامتمرکز هستند. امکان قرار گرفتن تا هشت نوع توکن در هر استخر Balancer وجود دارد، این در حالی است که SushiSwap یک نمونه مجازی از Uniswap است.
ریسک های استخرهای نقدینگی دیفای چیست؟
این احتمال وجود دارد که الگوریتم تعیین کننده قیمت یک دارایی درست عمل نکند و یا به خاطر سفارش های بزرگ، اشکالات قرارداد هوشمند و یا سایر دلایل دچار لغزش شود.
۱- قیمت گذاری اشتباه
قیمت دارایی های موجود در یک استخر نقدینگی از طریق یک الگوریتم قیمت گذاری تعیین میگردد که به صورت مستمر بر اساس فعالیت معاملاتی استخر تنظیم میشود. اگر قیمت یک ارزدیجیتال نسبت به قیمت بازار جهانی متفاوت باشد، معامله گران آربیتراژ که از تفاوتهای قیمتی بین پلتفرم ها کسب سود میکنند نسبت به نوسان گیری از این تفاوت اقدام میکنند.
۲- نوسانات قیمت
نوسانات قیمت باعث تحمیل زیان به اصل سپرده تامین کنندگان نقدینگی میشود که این زیان را زیان ناپایدار می نامند. اما زمانی که تامین کننده سپرده خود را برداشت میکند این زیان به زیان قطعی و همیشگی تبدیل میشود. این امکان وجود دارد که کل یا نسبتی از زیان تامین کنندگان نقدینگی از طریق پاداش هزینه تراکنش جبران شود؛ البته میزان جبران زیان به حجم نوسان و طول مدت استیک واریزی بستگی دارد.
طبق الگوریتم قیمت گذاری، در صورتیکه ناگهان کسی بخواهد معامله بزرگی را در استخر انجام دهد، احتمال آسیب و زیان در استخرهای کوچکتر از محل لغزش وجود دارد. نمونه هایی نظیر هک bZx در سال 2020 وجود دارد که طی آن، کاربران از استخرهای کوچکتر به عنوان بخشی از یک حمله دست کارانه یک بازار وسیع تر سوءاستفاده کردند.
۳- خرابی قرارداد هوشمند
کاربران دیفای با ریسک های دیگری نیز روبرو هستند که از آن جمله میتوان به خرابی قرارداد هوشمند اشاره کرد. این اتفاق زمانی رخ میدهد که کد مربوطه حسابرسی نشود یا امنیت کامل نداشته باشد. شایسته است که قبل از سپرده گذاری منابع خود، اطلاعات کاملی از همه ریسک های موجود داشته باشید.
مزایای استخرهای نقدینگی دیفای
اطمینان از وجود یک منبع تقریبا مستمر نقدینگی برای معامله گران علاقمند به استفاده از صرافی آنلاین غیرمتمرکز، بدیهی ترین مزیت استخرهای نقدینگی است. ضمنا این استخرها فرصتی برای دارندگان ارزهای دیجیتال فراهم میکنند تا از طریق تبدیل شدن به یک تامین کننده نقدینگی از درآمد حاصل از هزینه های تراکنش منتفع شوند.
ضمنا بسیاری از پروژه ها و پروتکل ها مزایای تشویقی بیشتری را به تامین کنندگان نقدینگی پیشنهاد میکنند تا از این طریق، استخرهای توکن خود را بزرگ نگه داشته، ریسک لغزش را کم کرده و تجربه معاملاتی بهتری را خلق کنند. بنابراین فرصت دستیابی به منفعت حاصل از توکنهای پاداش استخراج سود در قبال تبدیل شدن به یک تامین کننده نقدینگی وجود دارد.
برخی پروتکلها از جمله Uniswap، Balancer و Yearn پاداش تامین کنندگان نقدینگی را با همان توکن پلتفرم خود تامین کننده پرداخت میکنند. زمانی که SushiSwap در تابستان سال 2020 تشکیل شد از همین مدل برای انجام حمله ای موسوم به «حمله خون آشام» علیه Uniswap استفاده کرد. کاربران قادر بودند تا قبل از راه اندازی SushiSwap، از طریق تامین نقدینگی و سپس مهاجرت دادن نقدینگی به پلتفرم SushiSwap، توکن SUSHI را در مزرعه Uniswap کشت کنند. شایان ذکر است که SushiSwap یکی از شاخه های کد Uniswap بود.
نحوه پیوستن به استخرهای نقدینگی دیفای
رویه دقیق پیوستن به استخرهای نقدینگی دیفای به نوع پلتفرم بستگی دارد. به طور کلی، ابتدا بایستی یک حساب کاربری در پلتفرم انتخابی ایجاد کنید و سپس از طریق صفحه خانه وبسایت به یک کیف پول اتریوم از جمله MetaMask یا کیف پول فرهادمارکت سایر کیف پولهای وب 3.0 متصل شوید. سپس قادر خواهید بود تا توکنها را در استخر نقدینگی دلخواه سپرده گذاری کنید.
در پلتفرم هایی همچون Uniswap برای تامین نقدینگی و سپس اتصال به کیف پول باید جفت ویژه مدنظر برای تامین نقدینگی را جستجو کنید. سپس بعد از کنترل نرخ های بازدهی (نظیر نسبت استخر و نرخ مبادله) میتوانید نسبت به سپرده گذاری توکنها در استخر دلخواه اقدام کنید.
تعریف توکن نقدینگی یا LP Token و بررسی کاربرد آن در دیفای
با پیشرفت دنیای کریپتوکارنسی و بازار ارزهای دیجیتال، پروژهها و پلتفرمهای جدیدی با اهداف پیشرفته برای کسب درآمد و فعالیت مالی در این فضا به وجود آمده است. حوزه دیفای که با عبارت اختصاری DeFi مخفف شده Decentralized Finance است، امروزه تبدیل به محلی برای کسب درآمد و سرمایه گذاری در دنیای رمز ارزها شده است. در پاسخ به DeFi چیست؟ میتوان گفت به امور مالی غیرمتمرکز در دنیای ارزهای دیجیتال دیفای میگویند.
از طرف دیگر توکن نقدینگی همانطور که از نامش پیدا است، یک نوع توکن است که افراد با در اختیار داشتن آن میتوانند از مزایای یک پلتفرم بهرهمند شوند و مانند شرکای تاسیس کنندگان آن پلتفرم باشند. در واقع نقدینگی یک مفهوم نوین در امور مالی غیر متمرکز است که تبدیل به منبعی جدید برای کسب درآمد افراد شده است. ما در ادامه این مطلب قصد داریم تا به بررسی توکن نقدینگی و کاربردهای آن در دیفای بپردازیم.
تعریف توکن نقدینگی یا LP Token
توکن نقدینگی (LP Token or Liquidity pool token) یک نوع توکن ERC_20 است. این توکن توسط صرافیها به کاربرانی تعلق میگیرد که استخر نقدینگی را تأمین میکنند. این استخرهای نقدینگی را به عنوان بخشی مخصوص جمعآوری نقدینگی کاربران در ازای دریافت LP Token، میتوان به کمک پلتفرمهای مختلف مبتنی بر بلاکچین توسعه داد. اکنون اکثر استخرهای نقدینگی بر بستر بلاکچین اتریوم راه اندازی میشود. حال برای اینکه بیشتر با مفهوم توکن نقدینگی آشنا شوید، بهتر است شما را با مفهوم عبارت بازارسازهای خودکار یا AMM آشنا کنیم.
بررسی مفهوم بازارسازهای خودکار (AMM)
یکی از عوامل به وجود آمدن توکن نقدینگی، بازارسازهای خودکار بود که با نام اختصاری AMM هم شناخته میشود. این پروتکل در صرافیهای غیرمتمرکز استفاده میشود و برای افراد امکان انجام معاملات غیر همتا را فراهم میکند. معاملات غیر همتا در مقابل معاملات همتا به همتا قرار دارد. در معامله همتا به استخرهای نقدینگی در دیفای چه هستند؟ همتا کاربران به شکل مستقیم با یکدیگر در ارتباط هستند در حالی که در معامله غیر همتا، کاربران میتوانند با قراردادهای هوشمند معامله کنند. در واقع این معاملات با توکن نقدینگی انجام میشود.
یکی از مزیتهای پروتکل بازارساز خودکار و همکاری آن با توکن نقدینگی این است که کاربران میتوانند معاملات خود را با بهترین قیمت ممکن انجام دهند. زیرا قیمت گذاری ارزهای دیجیتال که توسط بازارساز خودکار انجام میشود، طبق الگوریتم خاصی پیش میرود. پس شما به عنوان کاربر میتوانید ارزهای دیجیتال مختلف را با کمترین قیمت ممکن پیدا کنید و اقدام به خریداری کنید.
پروتکلهای خودکار سازنده بازار بخشی از فضای مالی غیرمتمرکز (DeFi) را تشکیل میدهد و پلتفرمهایی مثل Balancer، Uniswap و Curve نمونههایی از آن هستند. به طور کلی میتوان فعالیت این پروتکل را این گونه بیان کرد که در راستای جذب نقدینگی، انواع خدمات را به کاربران ارائه میدهند و در ازای پرداخت نقدینگی، توکنهایی ارائه میدهند که تحت عنوان توکن نقدینگی شناخته میشود.
بررسی مفهوم توکن نقدینگی
اگر بخواهیم به شکلی ساده به سؤال LP Token چیست پاسخ دهیم، باید این گونه شروع کنیم که توکن نقدینگی، توکنهای مخصوصی هستند که به عنوان پاداش توسط پلتفرمهای غیرمتمرکز به کاربران یک استخر نقدینگی داده میشود. شما به عنوان کاربر میزانی نقدینگی را به یک استخر تزریق میکنید و در ازای آن، مالک بخشی از LP Token مخصوص استخر مورد نظر میشوید.
به عبارت دیگر برای جا افتادن موضوع میتوان توکن نقدینگی را به برگه سهام تشبیه کرد. افراد با خرید آن مالک قسمتی از استخرهای نقدینگی میشوند و در صورت تمایل میتوانند اقدام به فروش آن کنند و سرمایه خود را پس بگیرند. در واقع میتوان گفت که توکن نقدینگی با سهم کاربران از استخر نقدینگی تناسب دارد و این وابستگی بر اساس یک فرمول مشخص عمل میکند.
ارزش یک LP Token برابر است با ارزش کلی آن استخر نقدینگی تقسیم بر ارائه در گردش توکن نقدینگی.
بررسی کاربرد توکن نقدینگی در دیفای
یکی از راههای جذب سرمایه در پروژههای حوزه DeFi عرضه اولیه فارم است که با نام اختصاری IFO هم شناخته میشود. در این رویداد، پروژههای نوپا میتوانند توکنهای خود را برای پیش فروش در بازار قرار دهند تا موفق به جذب سرمایه برای استخرهای نقدینگی خود شوند.
پس از آگاهی از تمام این اطلاعات ممکن است این سوال برای شما پیش آمده باشد که افرادی که اقدام به خرید توکن نقدینگی میکنند، شامل چه مزایا و سودی میشوند؟ پاسخ این سؤال کمی گستره است و به طور گزیده شامل موارد زیر میشود:
- دریافت کارمزد در پلتفرمهای دیفای
- ییلد فارمینگ (کشت سود)
- سرمایه گذاری در سرویسهایی مثل آکروپولیس، بیفی فایننس (Beefy Finance) و آلفا هومورا (Alpha Homora)
- دریافت وام از پلتفرمهای وام دهی مبتنی بر دیفای
حال برای شروع خوب است بدانید که با توجه به اینکه افراد خریدار توکن نقدینگی به عنوان سهامدار یک پلتفرم شناخته میشوند، میتوانند از کارمزد تراکنشهایی که در آن پلتفرم انجام میشود سهم داشته باشند. به عبارتی میتوان اینگونه گفت که در صرافیهای غیرمتمرکز افرادی که اقدام به خرید توکن نقدینگی آن پلتفرم کردهاند مالک کارمزد تراکنشهای انجام شده خواهند بود.
یکی دیگر از کاربردهای LP Token در دیفای این است که با استیک کردن این توکنهای نقدینگی با هدف دریافت پاداشهای بیشتر، میتوانید توکنهای نقدینگی را به قفل کردن نقدینگی خود ترغیب کنید. این فرایند در برخی مواقع تحت عنوان فارمینگ شناخته میشود.
در راستای بررسی کاربرد توکن نقدینگی در دیفای، شما به عنوان یک سهامدار میتوانید از ارزش توکن نقدینگی خود استفاده کنید و به عرضه اولیه صرافی متمرکز (IDO) دسترسی داشته باشید. در واقع برای کسب این دسترسی شما باید مقدار مشخصی از توکن نقدینگی مورد نظر را داشته باشید.
استفاده از توکن نقدینگی به عنوان وثیقه برای دریافت وام
در راستای بیان کاربردهای توکن نقدینگی در دیفای، اشاره به این نکته هم خالی از لطف نیست که در بسیاری از پلتفرمهای وام دهی مبتنی بر DeFi مثل Cream و Aave، افرادی که دارای توکن نقدینگی هستند میتوانند با توجه به میزان سرمایهای که دارند اقدام به دریافت وام کنند. به خاطر داشته باشید که هر دو پلتفرم نامبردهشده از توکن نقدینگی صرافیهای پنکیک سواپ، بالانسر و یونی سواپ پشتیبانی میکنند.
بررسی مفهوم فارمینگ با توکن نقدینگی
بعضی از پلتفرمهایی که معمولاً با نام پلتفرمهای کوچک شناخته میشوند به کاربران خود این امکان را میدهند تا توکن نقدینگی خود را در استخرهای نقدینگی مجزا استیک کرده و پاداش بیشتری دریافت کنند. اما نکته مهمی که وجود دارد این است که در چنین شرایطی شما به عنوان یک کاربرد، باید ریسک از دست دادن سرمایه خود را بپذیرید. زیرا در صورت از کار افتادن قراردادهای هوشمند این اتفاق اصلاً بعید نیست. بنابراین بهتر است با توجه به میزان ریسک پذیری که دارید، میتوانید دارایی خود را در یک یا چند استخر استیک کنید.
شما میتوانید از بعضی توکنهای نقدینگی خود در راستای ییلد فارمینگ استفاده کنید. ییلید فارمینگ یک نوع استراتژی سرمایه گذاری است که در آن افراد سرمایه گذار برای دست یافتن به بالاترین نرخ سود، ممکن است بین چندین استخر نقدینگی مختلف جابهجا شوند. نکته مهمی که وجود دارد این است که این فرایند معمولاً به وسیله لوریج موقعیت با دریافت وام از بعضی پلتفرمهای دیفای مثل میکر دائو (MakerDao) و کامپاند (Compound) ممکن میشود.
سرمایه گذاری در بهینه کنندههای سود
بعضی پلتفرمها مثل آلفا هومورا، آکروپولیس و بیفی فایننس به عنوان پلتفرمهای بهینه کننده یا تجمیع کننده شناخته میشوند. برای درک بهتر این عبارت خوب است بدانید که پاداشی که در ییلد فارمینگ ارائه میشود در بسیاری از مواقع قابلیت تبدیل بهره ساده به مرکب را ندارند. یعنی امکان بهرهگیری از واریز دوباره سود به اصل دارایی وجود ندارد. در صورتی که این پلتفرمها میتوانند با بهینه کردن خودکار و با توجه به شرایط هر پلتفرم مثل توالی زمان پرداخت سود، هزینه گس شبکه و… سود شما را به عنوان یک کاربر بهبود ببخشند.
توکن نقدینگی، بازیگری در دنیای دیفای
با بیان تمام این نکات و بررسی مفاهیم اصلی میتوانیم این گونه نتیجه گیری کنیم که توکن نقدینگی به عنوان یک نوآوری جذاب در دنیای کریپتوکارنسی میتواند کمک شایانی به منتفع شدن عوامل شرکت کننده در DeFi و حفظ جریان سرمایه کند. خرید توکن نقدینگی در هر میزان و از هر پلتفرمی که صورت بگیرد، میتواند مزیتهای بسیاری برای شما داشته باشد. سودی که از این توکنها به دست میآید به قدری است که بسیاری از افراد را به سرمایه گذاری تشویق میکند.
در نهایت خوب است بدانید که گردش مالی یک استخر نقدینگی به حجم آن و تعداد تراکنشهایی که در آن انجام میشود بستگی دارد و هرچه میزان رشد آن بیشتر باشد، شما به عنوان تامین کننده آن هم از سود بیشتری بهرهمند خواهید شد.
سؤالات متداول
اصطلاحی است که برای تعریف حجم زیادی از دارایی دیجیتال به کار میرود. استخر نقدینگی فضایی است که امکان انجام تراکنشهای غیرمتمرکز را به کمک قراردادهای هوشمند برای کاربران فراهم میکند.
ارزش توکن نقدینگی با رشد استخر نقدینگی افزایش مییابد. قبل از توکنهای مثلی تمام توکنهای نقدینگی ارزش برابری داشتند و تأمین کنندگان نمیتوانستند برای آن محدوده قیمت مشخص کنند. اما NFT ها به عنوان سری جدید توکنهای نقدینگی ارزشهای متفاوتی دارند.
توکن نقدینگی در امور مالی غیرمتمرکز کاربردهایی مثل گرفتن وام از پلتفرمهای وام دهی، دریافت کارمزد تراکنشها از صرافیهای غیرمتمرکز، سرمایه گذاری در سرویسهای بهینه کننده سود و ییلید فارمینگ دارد.
استخر نقدینگی یا Liquidity Pool چیست و چه کاربردی در دیفای دارد؟
استخر نقدینگی یا لیکوییدیتی پول (Liquidity Pool)، بخش اساسی فناوری های سیستم مالی غیر متمرکز از جمله بازار ساز خودکار و ییلد فارمینگ است.
لیکوییدیتی پول ها بخشی اساسی از بازار ساز خودکار (AMM)، پروتکلهای وامدهی، ییلد فارمینگ، داراییهای مصنوعی، بیمه درون زنجیرهای (on-chain)، بازیهای بلاک چینی و بسیاری دیگر از این فناوریها هستند. ایده Liquidity Pool ها کاملا ساده است. استخر نقدینگی اساسا وجوهی است که در یک توده دیجیتالی بزرگ جمع میشود؛ در محیطی بدون نیاز به هیچ مجوزی، جایی که هرکسی میتواند به آن نقدینگی اضافه کند. در ادامه به این که دیفای از ایده استخرهای نقدینگی چگونه استفاده کرده میپردازیم.
مقدمه
امور مالی غیر متمرکز انقلابی در خدمات درون زنجیرهای ایجاد کرده است، به طوری که حجم مبادلات صرافیهای غیر متمرکز میتواند تا حدی با صرافیهای متمرکز رقابت کند. در دسامبر 2020 (آذر 99)، مجموع ارزش قفل شده در پروژههای دیفای به 15 میلیارد دلار رسید و همچنان اکوسیستم امور مالی غیر متمرکز با انواع محصولات جدید به سرعت در حال گسترش است.
اما چه چیزی این همه گسترش را ممکن میکند؟ یکی از فناوریهای اصلی در پس همه این محصولات، استخر نقدینگی است.
لیکوییدیتی پول یا استخر نقدینگی چیست؟
استخر نقدینگی، مجموعه وجوهی است که در یک قرارداد هوشمند (Smart Contract) قفل شده است. لیکوییدتی پول ها برای تسهیل ترید غیر متمرکز، وامدهی و بسیاری از عملکردهای دیگر مورد استفاده قرار میگیرند که به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
استخرهای نقدینگی ستون فقرات هر صرافی غیر متمرکز (Decentrelized Exchange) مانند یونی سواپ (Uniswap) هستند. کاربرانی که تامینکنندگان نقدینگی (Liquidity Providers) نامیده میشوند، برای ایجاد بازاری در یک استخر، ارزهای مورد نیاز و در نتیجه آن نسبت ارزش جفت ارز را شکل میدهند. آنها در ازای تأمین لیکوئیدیتی، متناسب با سهم خود از کل ارزش نقدینگی، از معاملاتی که در استخر اتفاق میافتد، کارمزد معاملاتی دریافت میکنند. از آنجایی که هرکسی میتواند تأمینکننده نقدینگی باشد، بازار سازهای خودکار (AMMها) دسترسی مناسبی به بازار برای همه فراهم کردهاند.
یکی از اولین پروتکلهایی که از استخرهای نقدینگی استفاده کرد، بنکور (Bancor) بود اما این مفهوم با محبوبیت یونی سواپ مورد توجه بیشتری قرار گرفت. برخی دیگر از صرافیهای معروف که از لیکوئیدیتی پول ها در اتریوم استفاده میکنند سوشی سواپ (SushiSwap)، کرو (Curve) و بالانسر (Balancer) هستند. استخرهای نقدینگی بر بستر بلاک چین اتریوم دارای توکن ERC20 هستند.
تفاوت استخر نقدینگی با دفتر سفارشات
برای درک تفاوت استخر نقدینگی، بیایید به بخش اصلی ترید الکترونیکی یعنی دفتر سفارشات (Order Book) نگاهی بیندازیم. به زبان ساده، دفتر سفارش مجموعهای از سفارشات باز یک بازار مشخص است. سیستمی که سفارشات را با یکدیگر منطبق میکند، موتور انطباق نامیده میشود. موتور انطباق و دفتر سفارش، هسته اصلی هر صرافی متمرکزی (CEX) را تشکیل میدهند. این مدل برای تسهیل کارآمد تبادلها عالی است و امکان ایجاد بازارهای پیچیده مالی را فراهم میکند.
ترید در دیفای، شامل معاملات به صورت درون زنجیرهای است، بدون اینکه استخرهای نقدینگی در دیفای چه هستند؟ یک بخش متمرکز وجوه را در اختیار داشته باشد. اما هنگامی که از دفتر سفارشات برای انجام معاملات استفاده میشود، مشکلی به وجود میآید. هر معامله با استفاده از دفتر سفارش نیازمند پرداخت کارمزد است که انجام معاملات را بسیار گران میکند. این امر همچنین کار تامینکنندگان سنتی لیکوئیدیتی، یعنی تریدرهایی که نقدینگی جفت ارزها را تأمین میکنند، را بسیار پرهزینه میکند. مهمتر از همه، اکثر بلاک چینها نمیتوانند توان مورد نیاز برای ترید میلیاردها دلار در بستر شبکه خود را که هر روز انجام میشود فراهم کنند.
این بدان معنی است که در یک شبکه بلاک چینی مانند اتریوم، وجود دفتر سفارشات روی زنجیره بهصورت عملی غیرممکن است. شما میتوانید از زنجیرههای جانبی یا راه حلهای لایه دوم استفاده کنید، که در آینده پا به عرصه خواهند گذاشت. با این حال، در حال حاضر و با قدرت فعلی، شبکه توان مدیریت این حجم داده را ندارد.
لازم به ذکر است که صرافیهای غیر متمرکزی که با دفتر سفارشات کاملا خوب کار میکنند، وجود دارند. مثلا بایننس دکس (Binance DEX) روی زنجیره Binance Chain ساخته و به طور خاص برای ترید سریع و ارزان طراحی شده است. مثال دیگر پروژه سروم (Serum) است که در بلاک چین سولانا (Solana) ساخته شده است. حتی در این صورت، از آنجایی که بسیاری از داراییهای موجود در فضای رمزنگاری روی شبکه اتریوم هستند، نمیتوان آنها را در شبکههای دیگر معامله کرد، مگر این که از نوعی پل استفاده شود.
استخر نقدینگی چگونه کار میکند؟
پس از ارائه بازار ساز خودکار (AMM)، این بازی با تغییر قابل توجهی روبرو شد. بازار ساز خودکار نوآوری مهمی است که امکان ترید درون زنجیره و بدون نیاز به دفتر سفارشات را فراهم میکند. از آنجایی که برای انجام معاملات به هیچ یک از طرفین به شکل مستقیم احتیاج نیست، معاملهگران میتوانند در جفت توکنها به پوزیشنها وارد یا خارج شوند و احتمالا هم مبادلات بسیار بینقص خواهد بود.
برای درک بهتر، یک صرافی با دفتر سفارش را به صورت همتابههمتا (peer-to-peer) تصور کنید، جایی که خریداران و فروشندگان توسط Order Book به یکدیگر متصل میشوند. به عنوان مثال، معاملات در بایننس دکس همتابههمتا است، زیرا معاملات مستقیما بین والتهای کاربران انجام میشود. اما معامله با استفاده از AMM متفاوت است. ترید در بازار ساز خودکار به صورت کاربر با قرارداد (peer-to-contract) انجام میشود.
همانطور که اشاره کردیم، لیکوییدیتی پول مجموعهای از وجوه واریز شده در یک قرارداد هوشمند توسط تامینکنندگان نقدینگی است. هنگام انجام معامله در AMM، به معنای سنتی طرف مقابلی وجود ندارد. در عوض، معامله با نقدینگی موجود در استخر نقدینگی انجام میشود. برای خرید، خریدار در آن لحظه خاص نیازی به وجود فروشنده ندارد، فقط کافیست نقدینگی کافی در استخر وجود داشته باشد.
مثلا هنگام خرید یک کوین در یونی سواپ، در آن طرف فروشندهای به معنای سنتی نیست. درعوض، فعالیت شما توسط الگوریتمی کنترل میشود که وظیفه مدیریت استخر لیکوییدیتی را بر عهده دارد. علاوه بر این، قیمتگذاری نیز توسط این الگوریتم و بر اساس معاملات انجام شده در استخر تعیین میشود.
مسلما لیکوئیدیتی باید از جایی تامین شود و هرکسی میتواند تأمینکننده نقدینگی باشد و به نوعی میتوان تامینکنندگان نقدینگی را به عنوان طرف مقابل تلقی کرد. البته این تبادل، مشابه مدل دفتر سفارشات نبوده و تعامل با قرارداد حاکم بر استخر نقدینگی انجام میشود.
کاربردهای استخر نقدینگی
تاکنون، ما بیشتر در مورد بازار سازهای خودکار بحث کردیم که محبوبترین مدل استفاده از استخر نقدینگی هستند. با این حال لیکوئیدیتی پول یک مفهوم کاملاً ساده است و در نتیجه میتوان آن را به طرق مختلف استفاده کرد.
یکی از این موارد، ییلد فارمینگ یا استخراج نقدینگی است. لیکوییدیتی پول ها اساس پلتفرمهای خودکار کسب بازده مانند یرن فایننس (Yearn.Finance) هستند، جایی که کاربران وجوه خود را به استخرها برای کسب بازده واریز میکنند.
توزیع توکنهای جدید در میان افراد مناسب، یک مشکل بسیار بزرگ برای پروژههای رمزنگاری است. استخراج نقدینگی یکی از موفقیت آمیزترین رویکردها بوده است. اساسا، توکنها با استفاده از یک الگوریتم بین کاربرانی توزیع میشوند که توکنهای خود را در یک استخر نقدینگی قرار میدهند. سپس، توکنهای تازه ضرب شده متناسب با سهم هر کاربر از استخر توزیع میشود.
توجه داشته باشید این حتی میتواند توکنهایی از سایر لیکوییدیتی پول ها باشد که توکن استخر نامیده میشوند. به عنوان مثال، اگر نقدینگی به یونی سواپ پرداخت کنید یا وجوهی را به کامپاند (Compound) وام دهید، توکنهایی دریافت خواهید کرد که سهم شما را در این استخر نشان میدهد. شاید بتوانید آن توکنها را در یک استخر دیگر واریز کرده و بازپرداخت نمایید. این زنجیره میتواند کاملاً پیچیده شود، زیرا پروتکلها، توکنهای استخر سایر پروتکلها را در محصولات خود ادغام میکنند.
همچنین میتوان به نظرسنجی برای تصمیمات پروتکل به عنوان یک مورد استفاده دیگر اشاره کرد. در برخی موارد، آراء بسیار بالایی نیاز است تا بتواند یک پیشنهاد مدیریتی رسمی در پروتکل ارائه شود. اگر در عوض وجوه در استخر تجمیع گردد، شرکتکنندگان میتوانند در پشت هدف مشترکی که برای پروتکل مهم میدانند، جمع شوند.
از دیگر بخشهای نوظهور دیفای، بیمه در برابر ریسک قرارداد هوشمند است. قسمت عمدهای از اجرای این بخش، توسط استخرهای لیکوئیدیتی تأمین میشود.
یکی دیگر از کاربردهای جالب توجه استخرهای نقدینگی، استفاده از ترنچ (tranche) است. این مفهومی است که از دنیای امور مالی سنتی گرفته شده و شامل تقسیم محصولات مالی بر اساس ریسک و بازده آنها میشود. ترنچ این امکان را به تامینکنندگان نقدینگی میدهد تا مدلهای ریسک و بازده سفارشی مورد نظر خود را انتخاب کنند.
ایجاد داراییهای مصنوعی در بلاک چین کاربرد دیگری است که با استفاده از استخر نقدینگی امکانپذیر شده است. وجهی به عنوان وثیقه به یک استخر نقدینگی واریز شده و به یک اوراکل (Oracle) معتبر متصل میگردد، حال توکن مصنوعی خواهیم داشت که به دارایی مورد نظرمان وابسته خواهد بود. البته این مشکل پیچیدهتر از این توضیحات است، اما به صورت ساده ایده اصلی همین است.
احتمالاً کاربردهای بیشتری برای لیکوییدتی پول ها وجود دارد که هنوز کشف نشدهاند و همه اینها به هوشمندی توسعهدهندگان دیفای بستگی خواهد داشت.
مخاطرات لیکوییدیتی پول ها
اگر بخواهید نقدینگی برای بازار ساز خودکار تأمین کنید، باید از مفهومی به نام ضرر ناپایدار (impermanent loss) مطلع باشید. به طور خلاصه، هنگامی که نقدینگی به AMM واریز میشود، امکان کم شدن ارزش دارایی وجود دارد. حال گاهی میتواند این ضرر بسیار ناچیز و گاهی میتواند بسیار زیاد باشد.
خطر بالقوه دیگری که باید به آن توجه شود، خطرات قرارداد هوشمند (Smart Contract) است. وقتی وجوه خود را به یک استخر نقدینگی واریز میکنید، آنها در استخر هستند. بنابراین، در حالی که از نظر فنی هیچ واسطهای به عنوان مالک وجوه وجود ندارد، اما میتوان قرارداد را متولی آن وجوه دانست. به عنوان مثال، اگر اشکال یا نوعی سوءاستفاده از طریق وامهای بدون نیاز به وثیقه (Flash loans) رخ دهد، امکان دارد وجوه استخر برای همیشه از بین برود.
همچنین در مورد پروژههایی که توسعهدهندگان اجازه تغییر قوانین حاکم بر استخر را دارند، مراقب باشید. گاهی اوقات، توسعهدهندگان میتوانند یک کلید مدیریتی یا برخی از دسترسیهای خاص دیگر در کد قرارداد هوشمند داشته باشند. این مسئله میتواند آنها را قادر به انجام کارهای مخربی مانند کنترل منابع مالی موجود در استخر کند.
سخن پایانی
استخرهای نقدینگی یکی از هستههای اصلی فناوریهای موجود در دیفای است. استخرهای نقدینگی، ترید غیر متمرکز، وامدهی، ییلد فارمینگ و موارد دیگر را امکانپذیر میکنند. این قراردادهای هوشمند تقریبا در هر قسمت از DeFi حضور قدرتمندی داشته و احتمالا در آینده این رویه ادامه خواهد داشت و شاهد رشد بیشتر انواع آنها خواهیم بود.
استخر نقدینگی (Liquidity pool) چیست؟
استخرهای نقدینگی یا «liquidity pool» به کاربران سراسر جهان این امکان را می دهند تا بدون نیاز به بازارسازان متمرکز قدیمی، ارزهای دیجیتال را در صرافی های غیرمتمرکز و دیگر پلتفرم های DeFi خرید و فروش کنند. درواقع استخر نقدینگی مجموعه ای از ارزهای دیجیتال یا توکن هایی است که در یک قرارداد هوشمند قفل شدند. این رمز ارزها برای تسهیل معاملات بین دارایی ها در یک صرافی غیرمتمرکز استفاده می شود. این نوع استخرها به جای بازارهای سنتی، از پلتفرم های مالی غیرمتمرکز دیفای و بازارساز خودکار(AMM) استفاده می کنند. چنین مواردی امکان داد و ستد دارایی های دیجیتال را به صورت خودکار و بدون مجوز از طریق استفاده از استخرهای نقدینگی فراهم می کند. اگر می خواهید بدانید که استخر نقدینگی چیست و چگونه می توانید از آن کسب درآمد کنید، تا پایان این مقاله با ما باشید.
استخر نقدینگی چیست؟
عرصه دیفای (DeFi)، یکی از پرطرفدار ترین ابعاد ارز دیجیتال به شمار می رود که در طی چند سال اخیر، روز به روز مورد محبوبیت بیشتری واقع می شود. استخرهای نقدینگی کریپتو نقش اساسی در اکوسیستم مالی غیرمتمرکز دیفای ایفا می کنند. به ویژه هنگامی که صحبت از مبادلات غیرمتمرکز DEX می شود. استخر نقدینگی مکانیزمی است که به وسیله آن کاربران می توانند دارایی های خود را در قرارداد های هوشمند DEX جمع کنند و نقدینگی دارایی را برای معامله گران به وجود آورند. استخرهای نقدینگی، به امور دیفای سرعت بخشیده و باعث بهبود عملکرد آن می شوند. قبل از اینکه سازندگان بازار خودکار AMM وارد بازی شوند، نقدینگی بازار کریپتو چالشی بزرگ برای صرافی ها در اتریوم محسوب می شد.
در آن زمان، صرافی ها یک فناوری جدید با رابط کاربری پیچیده بودند و تعداد خریداران و فروشندگان کم بود. بنابراین یافتن افراد کافی برای تجارت به طور منظم کار سختی به نظر می رسید. AMM این مشکل محدودیت نقدینگی را با ایجاد استخرهای نقدینگی و ارائه انگیزه به تامین کنندگان نقدینگی برای تامین دارایی های این استخرها، بدون نیاز به واسطه های شخص ثالث، برطرف کرد. هر چه دارایی ها در یک استخر بیشتر باشد و نقدینگی آن افزایش یابد ، تجارت در صرافی های غیرمتمرکز نیز تسهیل می شود.
نحوه کار استخر نقدینگی
یک استخر نقدینگی رمزنگاری، باید به طوری طراحی شود که ارائه دهندگان نقدینگی را تشویق کند دارایی های خود را به اشتراک بگذارند. به همین دلیل است که اکثر ارائه دهندگان نقدینگی از صرافی هایی که توکن ها را بر اساس آن جمع می کنند، تخفیف کارمزد معاملات پاداش می گیرند. هنگامی که یک کاربر یک استخر را با نقدینگی تامین می کند، ارائه دهنده اغلب با توکن های ارائه دهنده نقدینگی پاداش می گیرد. توکن های LP به خودی خود می توانند دارایی های ارزشمندی باشند. این توکن ها می استخرهای نقدینگی در دیفای چه هستند؟ توانند در اکوسیستم DeFi در ظرفیت های مختلف مورد استفاده قرار گیرند. به این شکل هم نقدینگی صرافی ها تامین می شود و هم روند غیر متمرکز پروتکل دیفای حفظ می شود.
ویژگی های استخر نقدینگی
هر معامله گر با تجربه ای که در بازارهای سنتی یا ارزهای دیجیتال فعالیت داشته باشد، می تواند در مورد معایب احتمالی ورود به بازاری با نقدینگی کم به شما بگوید. یکی از مسائل بسیار نگران کننده در صرافی ها، مفهوم لغزش (slippage) است. خواه ارز دیجیتال با سقف پایین باشد یا سهام ، لغزش هنگام تلاش برای ورود یا خروج، هر معامله ای نگران کننده خواهد بود. اصطلاح لغزش تفاوت بین قیمت مورد انتظار یک معامله و قیمتی است که در آن انجام می شود. لغزش در دوره هایی با نوسانات بیشتر رایج است، و همچنین می تواند زمانی رخ دهد که یک سفارش بزرگ اجرا می شود. اما حجم کافی در قیمت انتخاب شده برای حفظ اسپرد پیشنهاد و تقاضا وجود ندارد.
این قیمت سفارش بازار که در زمان های نوسانات بالا یا حجم کم در مدل دفتر سفارش سنتی استفاده می شود، به وسیله پیشنهاد و تقاضای دفترچه سفارش برای یک جفت معاملاتی معین تعیین می گردد. این بدان معنی است که این نقطه میانی بین آنچه فروشندگان مایل به فروش دارایی هستند و قیمتی است که خریداران مایل به خرید آن هستند. با این حال، نقدینگی پایین می تواند لغزش بیشتری را به همراه داشته باشد و قیمت معاملاتی انجام شده می تواند بسیار بیشتر از قیمت سفارش اصلی بازار باشد.
هدف استخرهای نقدینگی حل مشکل بازارهای غیر نقدینگی با تشویق خود کاربران به ارائه نقدینگی ارز دیجیتال برای سهمی از کارمزد معاملات است. تجارت از طریق پروتکل های استخر نقدینگی مانند Bancor یا Uniswap نیازی به تطابق خریدار و فروشنده ندارد. این بدان معناست که کاربران می توانند به سادگی توکن ها و دارایی های خود را با استفاده از نقدینگی که توسط کاربران ارائه و از طریق قراردادهای هوشمند انجام می شود مبادله کنند.
نحوه دریافت پاداش در Liquidity pool
معمولاً، یک ارائه دهنده نقدینگی رمزنگاری، توکن های LP را متناسب با مقدار نقدینگی که به استخر عرضه کرده است، دریافت می کند. هنگامی که یک استخر معامله را تسهیل می کند، کارمزد مشخصی به طور متناسب بین دارندگان توکن LP توزیع می شود. برای اینکه ارائه دهنده نقدینگی ، نقدینگی را که به شبکه اعطا کرده را باز پس بگیرد (علاوه بر کارمزده ای جمع آوری شده از بخش خود)، توکن های LP آن نیز باید از بین بروند. استخرهای نقدینگی به لطف الگوریتم های AMM که قیمت توکن ها را نسبت به یکدیگر در هر استخر خاصی حفظ می کنند، ارزش بازار منصفانه را برای توکن هایی که در اختیار دارند ارائه می دهند.
استخرهای نقدینگی در پروتکل های مختلف ممکن است از الگوریتم هایی استفاده کنند که کمی متفاوت هستند. به عنوان مثال استخر نقدینگی یونی سواپ (Uniswap) از یک فرمول ثابت محصول برای حفظ نسبت قیمت استفاده می کنند. بسیاری از پلتفرم های DEX نیز از مدل مشابهی بهره می برند. این الگوریتم کمک می کند تا اطمینان حاصل شود که یک استخر به طور مداوم نقدینگی بازار کریپتو را با مدیریت هزینه و نسبت توکن های مربوطه با افزایش مقدار تقاضا فراهم می کند.
جمع بندی
استخر های نقدینگی پروتکل خاص و خارق العاده ای هستند. این پروتکل ها با قابلیت های خود بازارهای سنتی را از رده خارج کردند. در نتیجه یک سیستم غیر متمرکز و امن برای خرید و فروش ارز دیجیتال به تریدرها ظهور کرد. استخر نقدینگی به اکوسیستمی می گویند که با کمک بازار ساز های خودکار یا AMM، نقدینگی مورد نیاز صرافی ها را تامین می کند. این اتفاق امکان تمرکز زدایی هر چه بیشتر را برای صرافی رقم می زند. این نوع بازار سازها نسبت به بازار های سنتی پیشرفته تر بوده و توسط خود افراد شبکه نقدینگی تامی نمی شود. به همین ترتیب در این مقاله توضیح دادیم که استخر نقدینگی چیست؟ و همه چیز درباره این پروتکل منحصر به فرد توضیح دادیم.
دیفای
کشت سود چیست و چگونه میتوان از آن سود کسب کرد؟
ییلد فارمینگ از اصطلاحاتی هست که در سیستم امور مالی غیرمتمرکز یا دیفای DeFi، کاربردهای زیادی دارد. انتظار کسب بازده از سرمایهگذاریها موضوع جدیدی نیست، ییلد فارمینگ از بخش امور مالی غیر متمرکز تشکیل شده و یک ایده کلی است و کاربران این امکان را دارند که در ازای مشارکت در برنامههای حوزه دیفای، توکنهایی را به عنوان پاداش دریافت …
استخر نقدینگی چیست و چگونه میتوان از آن کسب درآمد کرد؟
استخر نقدینگی استاندارد جدیدی استخرهای نقدینگی در دیفای چه هستند؟ برای معامله کارآمد داراییها ارائه میدهد و همزمان به سرمایهگذاران هم اجازه میدهد که از داراییهای خود سود کسب کنند. استخرهای نقدینگی دیفای DeFi امروزه بسیار مورد توجه قرار گرفتهاند و افراد زیادی در فکر پیوستن به این استخرها هستند. پیوستن به این استخرها نیازمند دانش و مهارت است و نمیتوان بدون مطالعه وارد این عرصه …
ارزش کل قفل شده TVL چیست و چه اهمیتی در دیفای دارد؟
تی وی ال TV، کل ارزش قفلشده داراییها در یک پروتکل دیفای Defi است که اغلب به عنوان معیاری برای منابع مختلف دیفای عمل میکند. تی وی ال همچنین معیار اصلی برای میزان کاربرد، ارزش و اعتبار یک پروتکل دیفای است اما جای سوال است که آیا ارزش کل قفل شده میزان سود و بهره در بازار دیفای را به …
دیفای DeFi چیست و چگونه کار میکند؟
امور مالی غیرمتمرکز یا دیفای، یک سیستم مالی است که با حذف واسطهها، تراکنشهای مالی را دوباره به تصویر میکشد و مبتنی بر فناوری بلاک چین و معمولا اتریوم است. تراکنشهای مالی مختلفی با عنوان قراردادهای هوشمند دیفای امکانپذیر است که تراکنشهای مالی را تحت شرایط خاصی انجام میدهد. برنامههای غیرمتمرکز و کاربردهای مختلفی در دیفای وجود دارد که قابلیت …
معرفی ۹ مورد از رایجترین توکنها
۳۰ تیر ۱۴۰۱ اخبار بیت کوین, آموزشی, NFT, دیفای, مقالات عمومی دیدگاهها برای معرفی ۹ مورد از رایجترین توکنها بسته هستند 368
در حالی که بیتکوین اولین رمزارز عمومی عملیاتی در جهان بوده، تنها نوع آن نیست و مطمئناً انواع مختلفی از توکن ها و ارزهای دیجیتال وجود دارد. بسته به نحوه فرمولبندی یا طراحی کد، کاربرد و سایر عوامل میتوانیم حداقل چهار نوع ارز دیجیتال را شناسایی کنیم. در این میان میتوان به کوینها، توکنهای پرداختی یا آلتکوینها، توکنهای امنیتی، توکنهای …
ویدیوکست رادیو اکسکوینو/ دیفای یا امور مالی غیرمتمرکز چیست؟
۲۴ خرداد ۱۴۰۱ آموزشی, دیفای, رادیو اکسکوینو دیدگاهها برای ویدیوکست رادیو اکسکوینو/ دیفای یا امور مالی غیرمتمرکز چیست؟ بسته هستند 244
دیفای باعث ایجاد تحولات خیلی بزرگی میشه و یکی از اصلیترین مزایای اون، قدرت متمرکزی که باعث ایجاد فساد یا تورم زیاد، در سیستم مالی میشه رو از بین برده ! پس وجود یک سیستم جایگزین که از جنس خود مردم باشه و اختیار اون در دست یک شخص یا گروه خاص نباشه لازمه!دیفای راه حل خیلی از دغدغهها و …
دیدگاه شما